Đến buôn Kram, xã Ea Tiêu, huyện Cư Kuin (Đắk Lắk) hỏi chuyện cồng chiêng, ông Y Kuâo Buôn Krông (56 tuổi, người Ê Đê) cảnh giác lắc đầu: “Không bán, để dùng không bán đâu”.
Gia đình ông Y Kuâo còn giữ được nhiều vật cổ, quý hiếm như: Ghế Kpan, 3 bộ chiêng và các loại nhạc cụ Đing năm, Đing Tak Ta, Ching kram… Thỉnh thoảng lại có những kẻ lạ đến gạ mua bằng mọi giá nhưng ông cương quyết khước từ. Ông cho biết: “Tất cả những thứ này là vật ông bà xưa để lại, để dùng trong các lễ hội cúng tế thần linh nên dù đói ăn thiếu mặc, tôi cũng không bán. Trong buôn, số nhà giữ được chiêng chỉ đếm trên đầu ngón tay. Người già ít đánh, đám trẻ không mấy mặn mà, chiêng bỏ không ở xó nhà. Có người bán, giá từ vài triệu đến vài chục triệu một chiếc hoặc một dàn chiêng, tùy loại to, nhỏ và nguyên liệu đúc chiêng có pha vàng hay không.”
Những vật dụng sinh hoạt thường ngày khác của đồng bào như nồi niêu, chén bát, chày cối giã gạo, cung, nỏ, thuyền độc mộc,… cũng được dân chơi đồ cổ săn tìm. Nhà chị H’Juang Niê ở xã Cuôr Dăng, huyện Cư Mgar (Đắk Lắk) hiện đang có 3 cái ché loại lớn và hơn 300 chén cổ rất quý do ông bà để lại. Nhiều người đến trả giá cao nhưng Amí (mẹ) của chị nhất định không bán. Bà nói : “Bán thì không, nhưng tôi sẽ tặng cho ai có tâm bảo tồn đồ vật quý của buôn làng!”
Lần lượt 3 chiếc thuyền độc mộc của gia đình Y Win Lứk (37 tuổi,) ở buôn Drung, xã Yang Tao, huyện Lắk (Đắk Lắk) đã sang tay người khác. Trước đây, phương tiện đi lại, vận chuyển nông sản của người M’Nông sống bên hồ Lắk đều nhờ vào chiếc thuyền độc mộc do dân làng đục đẽo cả tháng mới thành. Nay có ô tô, xe máy thay thế, thuyền lên bờ nằm. “Thuyền để lâu ngày không sử dụng sẽ bị hỏng nát hết. Hai thuyền to tôi bán cho công ty du lịch trong huyện mỗi chiếc 20 triệu. Còn chiếc cuối cùng bán cho một ông sưu tầm cổ vật ở Buôn Ma Thuột”. Theo thống kê của sơ bộ của UBND thị trấn Liên Sơn, huyện Lắk, trên địa bàn còn 30 chiếc thuyền độc mộc, giảm rất nhiều so với những năm trước, đều đang mục nát dần .
Dang dở ước nguyện lập bảo tàng
Hơn 30 năm công tác trong ngành bảo tàng, bà Ngô Thị Kim Cúc ở phường Tự An, thành phố Buôn Ma Thuột có cơ hội đi nhiều nơi, tìm hiểu tiếp xúc với văn hóa đặc trưng của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. Chứng kiến cổ vật của buôn làng lần lượt vào tay thương lái tuồn sang nước ngoài trong khi ngân sách nhà nước eo hẹp, bà về tâm sự với chồng là võ sư Lê Tuấn. Không chỉ hỗ trợ vợ về tài chính, ông còn cùng bà lặn lội sưu tầm cổ vật khắp các buôn làng Tây Nguyên.
Ông Y Kuâo Buôn Krông còn giữ được nhiều bảo vật gia truyền
Hành trình sưu tầm bắt đầu từ năm 1986, đến nay ông bà đã sở hữu trên 3.000 hiện vật văn hóa dân tộc của hầu hết dân tộc cư trú trên đất Tây Nguyên gồm: 500 chiếc cồng chiêng, 100 ché quý, 34 bộ quần áo truyền thống, nồi đồng, quần áo vỏ cây… Và chia thành từng nhóm đặc trưng: bộ sưu tập trống; bộ sưu tập săn bắt trên bờ – dưới nước; bộ ché; trang phục hàng ngày, trang phục lễ hội; dụng cụ sinh hoạt gia đình; nhạc cụ… Trong đó, ấn tượng nhất bộ sưu tập trống trên 136 chiếc, trống to nhất có đường kính 99cm, loại nhỏ nhất đường kính 55cm.
Có hiện vật trong tay, bà Cúc ấp ủ ước mơ mở bảo tàng tư nhân nhằm tái hiện đời sống vật chất, tinh thần, nét sinh hoạt văn hóa của người đồng bào dân tộc thiểu số Tây Nguyên đến công chúng. Nhưng mơ ước của bà dang dở khi 5 sào đất của gia đình nằm trong diện quy hoạch, bị nhà nước thu hồi, khoản bồi thường không đủ mua đất mới. Hai vợ chồng bà phải thay phiên nhau căng bạt che chắn, xông khói chống ẩm thấp, mối mọt, tránh hư hỏng. Ước nguyện chưa thành thì bà đã lâm bệnh, qua đời.
Ông Lê Tuấn cho biết: Từ đây đến năm 2.020, ông cùng hai con phấn đấu thực hiện cho được di nguyện lập bảo tàng của bà trước khi qua đời. Địa điểm xây dựng có thể sẽ đặt tại thành phố Hồ Chí Minh.
Ông Y Chen Niê – Phó Trưởng phòng nghiệp vụ văn hóa thuộc Sở VHTTDL tỉnh Đắk Lắk xác nhận: Vấn đề mua bán cồng chiêng và các đồ vật khác của đồng bào dân tộc thiểu số rất đáng báo động. Sở đã đẩy mạnh tuyên truyền vận động người dân, đồng thời trang bị chiêng, trống cho phòng văn hóa thông tin huyện, nhà văn hóa xã nhằm khích lệ, tạo không gian sinh hoạt văn hóa cồng chiêng cho đồng bào tại chỗ. Ngoài ra Sở còn phục dựng nhiều lễ hội, tổ chức truyền dạy cồng chiêng, truyền lửa đam mê cho thế hệ trẻ tiếp tục phát huy, gìn giữ.
Thống kê gần nhất về hiện vật văn hóa các dân tộc do Sở VHTTDL tỉnh Đắk Lắk thực hiện đã từ năm 2011. Theo đó, toàn tỉnh còn có 2.307 bộ chiêng đủ chiếc, trong đó chiêng dân tộc Ê Đê có 2.064 bộ, M’Nông 146 bộ, J’Rai 62 bộ, Xê Đăng 8 bộ, Bru – Vân Kiều có 9 bộ. So với số liệu thống kê năm 1993, đã thất thoát khoảng 2.000 bộ cồng chiêng.
