Người Êđê quan niệm bữa ăn là nơi giao tiếp thân mật của mọi người. Món ăn chính là cơm tẻ, trước kia được nấu trong nồi đất hay nồi đồng lớn cho đại gia đình, ăn cùng với nhiều món được chế biến theo các cách khác nhau, theo khẩu vị của mỗi nhóm địa phương.
Về nguyên liệu: Thức ăn là thực vật có nguồn gốc từ việc hái lượm trong rừng, lấy trên nương rẫy hoặc mua ngoài chợ. Họ thường hái các loại lá cây rừng, đọt măng, ruột cây búng báng…để ăn trực tiếp hoặc nấu thành món ăn. Trong chế biến bữa ăn, các loại lá này thường phối hợp với các loài thủy sản bắt được ở sông, suối. Ngoài ra, những con thú khi săn được sẽ mang về làm thịt, phơi khô và cất giữ trên giàn bếp để nấu ăn dần; Tim, gan, ruột, chân, xương của con thú nấu canh với các loại lá trong rừng như lá ktôñ để ăn chung.
Một số nguyên liệu dùng chế biến món ăn truyền thống
Chuẩn bị nguyên liệu chế biến món ăn
Nguyên liệu nấu món canh bột
Nguyên liệu nấu món cà đắng
Nguyên liệu nấu món lá mỳ xào
Nguyên liệu món cà đắng giã cá hấp
Nguyên liệu chế biến món nộm
Cách thức chế biến: Trong đời sống thường ngày, cách thức ăn uống biến đổi dần theo chiều hướng đơn giản hóa. Người Êđê có hai phương thức: Chế biến không qua lửa và chế biến qua lửa. Chế biến không qua lửa là cách làm các món ăn không dùng nhiệt lượng của lửa, thức ăn được chế biến trong thời gian ngắn để sử dụng bằng cách làm sạch, (ngă mtah), giã nát và ướp gia vị (tlê) hoặc muối chua (ngă msăm) để ăn dần. Chế biến qua lửa gồm có: Ăm (nướng); K’ŭl (luộc); Đeh (rang) và Tŭk (nấu).
Cách thức ăn uống: Khi đi săn bắt hay làm rẫy, người Êđê thường mang theo gạo và muối, dùng lá chuối để gói rau, om cá, thịt, ống lồ ô để nấu thức ăn, nướng cơm lam, giã gia vị,… Khi ở nhà, họ dùng nồi đất hoặc nồi bằng gang nhỏ để nấu đồ ăn, dùng tô sứ hoặc gốm đựng thức ăn, ăn bằng muỗng. Những dịp ma chay hay cưới hỏi cần nồi đồng, chảo đồng lớn hơn để nấu các món ăn, họ dùng lá chuối để đựng thức ăn và ăn bằng tay. Nếu ăn không hết, người ta sẽ gói lại bằng lá rừng và chia đều cho mọi người.
Vị chủ đạo trong món ăn: Khi nhắc tới ẩm thực các miền, mọi người thường khái quát hóa rằng: người miền Bắc ăn mặn, người miền Nam ăn ngọt. Cũng theo cách nói đó thì người Êđê ở Đắk Lắk ăn cay. Ớt là gia vị không thể thiếu trong bất kể món ăn nào của người Êđê ở đây: ăn sống chấm muối ớt, giã với muối ớt, luộc chấm muối ớt, canh cũng nêm muối ớt.
Một số món ăn truyền thống của người Êđê: Món canh bột – Djam pŭng êyao, cà đắng nấu vách bò (phần đầu ruột non của bò) – wêč bò, lá mì xào cá cơm – Djam hla hbei blang, gà nướng muối ớt, cà đắng giã cá hấp, cà đắng giã với các gia vị…
Nguyên liệu làm món cà đắng giã muối ớt
Món gà nướng hoàn thiện
Các món ăn sau khi hoàn thiện
Bữa cơm gia đình
Thức uống: Nhắc đến thức uống của người Êđê không thể không nhắc đến rượu cần – là đồ uống mang nhiều giá trị thiêng trong các nghi lễ, là lễ vật trong đám cưới, đám ma…
Hút: Nam, nữ người Êđê thích hút thuốc bằng tẩu, thức hút là lá cây Hăt hla. Đó là loại cây thuốc tự trồng và lấy lá của nó phơi khô để hút. Họ chỉ trồng một loại thuốc lá, đó là loại cây bụi, cành nhỏ, lá gần giống lá cà phê, một mặt lá có lớp lông trắng, mỏng.
Hiện nay, những món ăn, thức uống truyền thống của người Êđê đang biến đổi, theo đó những ứng xử, nét đẹp độc đáo trong văn hóa ẩm thực cũng mai một dần. Tiêu biểu nhất là rượu cần, men từ các loại lá là nguyên liệu quan trọng nhất làm nên hương vị đặc biệt của nó, tuy nhiên rất nhiều người Êđê không biết các loại lá đó nữa. Việc sưu tầm, khai thác những nét đẹp trong văn hóa ẩm thực, những bí ẩn trong kho tàng văn hóa tộc người Êđê, xây dựng các phương án bảo tồn văn hóa ẩm thực là rất cần thiết và cấp bách. Tăng cường công tác giáo dục và đào tạo, nhất là đối với cán bộ văn hóa, giáo viên là đồng bào Êđê tại chỗ. Đây là cách thức hiệu quả giúp người dân bản địa nhận thức, phân biệt được những giá trị văn hóa tốt đẹp cần phải giữ gìn, những giá trị văn hóa lạc hậu cần phải loại bỏ. Cần sự định hướng của các cơ quan phụ trách về văn hóa ở địa phương trong các lễ hội có tổ chức ăn uống, vui chơi theo phương châm: duy trì những mặt tốt, loại bỏ những hủ tục.
Đối với ngành văn hóa du lịch từ trung ương đến địa phương cần tìm hiểu, nghiên cứu và nắm bắt tốt các thị hiếu của khách du lịch, đồng thời tìm tòi khai thác những yếu tố ẩm thực truyền thống đặc trưng để giới thiệu, phục vụ khách, trên nguyên tắc tôn trọng ẩm thực truyền thống của từng dân tộc. “Khuyến khích các địa điểm du lịch giới thiệu các món ăn truyền thống của người Êđê như: canh bột lá Êyao, cà đắng vách bò (wêč bò) hay lá mỳ xào,….” như ý kiến của anh Y Bây Kbuôr, buôn Kmrơng Prŏng A, xã Ea Tu, thành phố Buôn Ma Thuột./.
